Ontstekingen: pericarditis en endocarditis

Delen van het hart kunnen ontstoken raken. Een ontsteking is een reactie op een beschadiging die als doel heeft de schade te herstellen. Denk aan het schuurwondje op je knie, dat rood wordt, een beetje opzwelt en na verloop van tijd weer dichtgroeit en geheel verdwijnt. Een ontsteking binnen in het lichaam wordt meestal veroorzaakt door een virus of een bacterie. Een medische naam voor een ontsteking eindigt op '-itis'.

Een ontsteking in het hart kan zich voordoen aan de buitenkant en aan de binnenkant. Pericarditis is een ontsteking van het pericard, het hartzakje dat het hart aan de buitenkant omvat. Endocarditis is een ontsteking van het endocard, de binnenwand van de boezems en kamers in het hart. Deze ontsteking begint vaak bij de hartkleppen.

Pericarditis is in de meeste gevallen pijnlijk maar niet gevaarlijk. De behandeling bestaat uit medicijnen voor het remmen van de ontstekingsreactie en het bestrijden van de pijn.

Endocarditis is daarentegen een buitengewoon gevaarlijke ziekte. De bacterie op de kleppen en de binnenwand van het hart richt soms onherstelbare schade aan en is nogal eens moeilijk te behandelen. Endocarditis doet zich relatief vaak voor bij mensen met een kunstklep of een (aangeboren) klepgebrek.

Pericarditis en endocarditis zijn ontstekingen aan het hart. Pericarditis is een ontsteking aan de buitenkant van het hart die meestal ongevaarlijk is en vanzelf over gaat. Endocarditis is een ontsteking binnen in het hart die buitengewoon gevaarlijk en lastig te behandelen is.

Pericarditis

Stevig en stug vlies

Het pericard of hartzakje omvat het hart zo nauw als een handschoen en verankert het orgaan in de borstholte. Het is een stevig vlies dat stug is als rubber en zenuwen bevat, die zorgen voor de felle pijn als het hartzakje ontstoken is.

De functie van het vlies is tweeledig. Als de hartspier door overbelasting de neiging heeft uit te zetten, is het vlies in staat om de druk enige tijd te weerstaan. Houdt de druk langdurig aan, dan geeft het vlies mee. De andere functie van het vlies is het tegenhouden van infecties die zich voordoen in de luchtwegen die in de borstholte tegen het hart aanliggen.

Tamponnade

Soms werkt de aanwezigheid van het hartzakje averechts. Als het hartzakje een grote hoeveelheid vocht bevat, kan het vlies gaan drukken op de hartspier, waardoor die belemmerd wordt in zijn bewegingen. Dat heet een tamponnade. Meestal wordt het overtollige vocht na verloop van tijd op natuurlijke wijze afgevoerd, maar als een tamponnade hardnekkig is, moet het vocht worden afgevoerd. Dat kan door een zogenoemde pericardpunctie, waarbij met een injectienaald het overtollige vocht wordt weggezogen. In bepaalde gevallen kan het ook nodig zijn om het vocht chirurgisch te verwijderen. Na het afvoeren van het overtollige vocht krijgt de hartspier weer voldoende bewegingsruimte. Een tamponnade kan ook het gevolg zijn van een openhartoperatie of bloedingen.

Tamponnade
A. Bij een gezond hart sluit het hartzakje als een handschoen.
B. Bij een tamponnade heeft het hartzakje zich gevuld met vocht waardoor het vlies op de hartspier drukt en die in zijn beweging hindert.

Pericardwrijven

De felle pijn bij pericarditis is het gevolg van het wrijven van de hartspier tegen het vlies. Een dokter kan dat zogenoemde pericardwrijven met een stethoscoop horen als een hartgeruis dat klinkt alsof je je voet in versgevallen sneeuw zet. Naast de felle pijn en het pericardwrijven wordt pericarditis bevestigd door kenmerkende afwijkingen op het hartfilmpje, het ECG.

Self-limiting

De oorzaak van pericarditis is niet altijd duidelijk, maar waarschijnlijk gaat het in de meeste gevallen om een virusinfectie. Pericarditis doet zich vaak voor na een verkoudheid of een griep, wat erop wijst dat de virusinfectie kan overslaan van de luchtwegen.

Evenals een verkoudheid of een griep is pericarditis self-limiting, dat wil zeggen dat de virusinfectie na verloop van tijd uit zichzelf afneemt. Meestal heeft het lichaam de virusinfectie na enkele weken overwonnen.

Zeldzaam is een bacteriële pericarditis. Deze vorm van pericarditis is gevaarlijk, omdat het lichaam de infectie niet altijd zelf kan onderdrukken.

Pijnbestrijding, plaspillen

Als de ziekte weinig klachten geeft, is behandeling niet nodig, afgezien van medicijnen om de pijn te bestrijden. Zit er veel vocht in het hartzakje en wordt de hartspier daardoor in zijn bewegingen gehinderd, dan kunnen plaspillen soms helpen, maar meestal is dan een pericardpunctie nodig.

Endocarditis

Bacteriën op hartklep

De binnenwand van het hart is normaliter glibberig en glad, zodat bacteriën geen kans krijgen om zich te hechten. Maar het oppervlak van een hartklep met een klepgebrek kan ruw worden, wat kansen biedt voor de indringers. Als de bacterie zich eenmaal op het ruwe oppervlak gehecht heeft, kan de infectie zich uitbreiden naar de binnenbekleding rond de hartklep. Na verloop van tijd raken de hartklep en het omringende weefsel onherstelbaar beschadigd.

De boosdoeners kunnen op allerlei manieren in de bloedsomloop komen: via wondjes in de huid of de darmen, maar ook via de spuiten van een drugsverslaafde of een wondje in het tandvlees van een slecht onderhouden gebit. Het afweersysteem van een sterk lichaam maakt korte metten met indringers, maar in een verzwakt lichaam heeft de bacterie meer kans om te overleven. Een paar generaties geleden ging het meestal om een bacterie met de familienaam streptokokken, tegenwoordig komen ook de stafylokokken veel voor.

Het risico op een endocarditis is veel groter bij een kunstklep of een aangeboren hartziekte, omdat de bekleding dan minder glad is dan normaal. Daarom wordt tijdens bepaalde ingrepen als de patiënt een klepgebrek, een kunstklep of een afwijkende anatomie van het hart heeft, preventief antibiotica toegediend. Dat houdt het risico op endocarditis tijdens de ingreep zo klein mogelijk.

Gevolgen voor hart, hersenen en andere organen

Endocarditis is een ernstige ziekte die een dodelijke afloop kan hebben, vooral als de ziekte te laat wordt ontdekt. De schade die de bacterie aanricht, is groot en kan leiden tot ernstige klepgebreken en een aangetaste binnenwand. Het hart raakt verzwakt en moet harder werken om dezelfde hoeveelheid bloed weg te pompen. Door overbelasting kan hartfalen ontstaan.

Maar ook het risico op een beroerte of een infarct in een ander orgaan dan de hersenen wordt groter. Endocarditis ontstaat meestal op de hartkleppen in de linkerhelft van het hart, waar de druk het hoogst is. Op de plek van de infectie ontstaat een zogenoemde vegetatie, een klontering van bloedplaatjes en ontstekingscellen. Delen van deze vegetatie kunnen losraken en in de bloedsomloop terecht komen. Als de bloedprop een slagader in de hersenen afsluit, ontstaat een beroerte. Ook in organen zoals de nieren of de lever kan zo’n bloedprop een afsluiting, een infarct, veroorzaken.

Onderzoeken

Een vegetatie of een abces is te zien met beeldvormende technieken. Een echo van het hart kan deze vegetatie vaak zichtbaar maken, in bepaalde gevallen door echocardiografie via de slokdarm. Bloedonderzoeken tonen aan of er bacteriën in het bloed aanwezig zijn, en of ze reageren op medicijnen.

Antibiotica

De behandeling van endocarditis bestaat uit krachtige antibiotica. In bepaalde gevallen is een operatie noodzakelijk, bij voorkeur voordat de schade te groot is.