Verlies van bewustzijn (syncope)

Bijna iedereen heeft wel eens van het ene moment op het andere een licht gevoel in het hoofd, bijvoorbeeld als je te snel overeind komt uit een lage stoel. Het bloed stroomt uit je hoofd weg, je dreigt je evenwicht te verliezen en je moet je ergens aan vastgrijpen. Soms zak je ook daadwerkelijk in elkaar en hoor je later van iemand dat je even helemaal weg was.

Dit verlies van bewustzijn treedt plotseling op en duurt kort, hooguit een paar minuten. Nadat je bent bijgekomen, herstel je snel en kun je de draad weer oppakken. Verlies van bewustzijn is vaak onschuldig, maar een dokter zal er toch van alles over willen weten, want het kan een symptoom zijn van een hartziekte.

Verlies van bewustzijn Als de hartslag tijdens het bewustzijnsverlies normaal is, weet een dokter dat de oorzaak een andere is dan een hartritmestoornis. Achteraf is het vaak erg moeilijk om de oorzaak van bewustzijnsverlies te achterhalen.

Synoniemen voor een alledaags verschijnsel

De medische term voor bewustzijnsverlies is syncope, een woord uit het Grieks dat duidt op het weghalen van een partje uit een geheel. Haal je een partje uit een woord, bijvoorbeeld als je een paar letters uit ‘broeder’ haalt en er ‘broer’ van maakt, dan spreekt een taalkundige van syncope. Haal je een paar noten weg om een bepaald muzikaal effect te bereiken, dan is dat ook een syncope. Raak je een paar minuten weg, dan spreekt een arts van syncope.

Het Nederlands heeft voor verlies aan bewustzijn een handjevol alledaagse synoniemen. Tieners tijdens een popconcert vallen in katzwijm, een frêle dame krijgt een flauwte, een hartpatiënt heeft een syncope. De oorzaak van deze vormen van bewustzijnsverlies is anders, maar in het lichaam gebeurt hetzelfde.

Een scala aan oorzaken

De directe oorzaak van bewustzijnsverlies is een verminderde toevoer van zuurstofrijk bloed naar de hersenen. Het licht gaat even uit omdat als het ware de aanvoer van elektriciteit even hapert. Maar dit is niet meer dan het begin van een verklaring. De vraag moet zijn: wat is de oorzaak van de verminderde bloedtoevoer naar de hersenen?

Er is daarvoor een scala aan mogelijke oorzaken, die verschillende uiterlijke kenmerken hebben. Een dokter zal daarom proberen een reconstructie te maken van de omstandigheden waaronder het bewustzijnsverlies optrad. Was er een plotselinge emotie? Gebeurde het in rust of tijdens een inspanning? Maakte je lichaam schokkende bewegingen? Heeft iemand je pols gevoeld? Wat was de kleur van je gezicht?

Oorzaak hartziekte

Heb je tijdens het bewustzijnsverlies een normale polsslag, dan is een hartritmestoornis als oorzaak uitgesloten. Het voelen van de pols is een eenvoudige test die je als omstander eventueel uit zou kunnen voeren.

Als de polsslag tijdens het bewustzijnsverlies zeer traag en zwak is, kan een hartziekte de oorzaak zijn. Maar er moet nog heel wat aan medische onderzoeken gebeuren voordat dit zeker is.

De hartziekte waar het om gaat is in de meeste gevallen een hartritmestoornis die plotseling de pompkracht van het hart vermindert waardoor de bloeddruk verlaagt en de bloedtoevoer naar de hersenen stagneert. Een tweede, minder vaak voorkomende hartziekte die bewustzijnsverlies kan veroorzaken is een klepgebrek, in het bijzonder een ernstig vernauwde aortaklep. Het bewustzijnsverlies treedt dan meestal op tijdens inspanning, en niet in rust.

Andere oorzaken dan een hartziekte

Naast een hartziekte zijn de meest voorkomende oorzaken van bewustzijnsverlies een reactie op emotie of vermoeidheid, plotseling gaan staan (uit bed komen), of een neurologische aandoening zoals epilepsie. Overigens blijft de oorzaak van regelmatig terugkerend bewustzijnsverlies soms onduidelijk.

Emotie of vermoeidheid

Een reactie op emotie of vermoeidheid is verreweg de meest voorkomende van alle oorzaken. Hierbij wekt een prikkel van buiten een reactie op, waardoor de hartslag trager wordt en de bloeddruk daalt.

Die prikkel van buiten kan een sterke emotie zijn, stress of zelfs een onbelangrijke maar akelige gebeurtenis zoals een bloedprik in je arm, maar ook ongemakken zoals lang staan, warmte of een medische ingreep. Als je op dat moment staat of loopt, zakt het bloed weg uit de hersenen en kun je het bewustzijn verliezen. Dat verlies van bewustzijn is ongevaarlijk, maar omdat je in elkaar zakt, kun je wel lelijk vallen.

De remedie bij bewustzijnsverlies is simpel maar doeltreffend. Als de persoon in kwestie wordt neergelegd met de benen een centimeter of twintig omhoog, dan stroomt het bloed weer terug naar de hersenen.

De medische term voor bewustzijnsverlies naar aanleiding van een prikkel van buiten is vasovagale syncope. Vaso staat hier voor bloedvat en vagale voor het zenuwstelsel.

Opstaan

Wanneer iemand regelmatig het bewustzijn verliest na opstaan uit stoel of bed, dan is er mogelijk sprake van orthostatische syncope (orthostatisch = rechtopstaand). Tijdens het opstaan zakt het bloed in de benen en krijgen de hersenen minder bloed. De meeste mensen kennen het verschijnsel als een licht gevoel in het hoofd bij het overeind komen.

Neurologische oorzaak

Bewustzijnsverlies door een grote emotie of door opstaan is niet ernstig. Verlies van bewustzijn met een neurologische oorzaak is dat meestal wel. Epilepsie komt het meest voor. Een epileptische aanval kan gepaard gaan met spiertrekkingen en een tongbeet, en vaak is er geen controle over de urine. Weer bijgekomen is de getroffene niet meteen hersteld en overheerst een katerig gevoel.

Bewustzijnsverlies is meestal geen symptoom van een beroerte. Een beroerte kenmerkt zich in de meeste gevallen door verminderd zicht of spraakvermogen en een verstoorde coördinatie van de bewegingen.