Vochtophoping (oedeem)

Vochtophoping is een abnormale ophoping van vocht, die ontstaat doordat het vocht op die plaats niet via de bloedsomloop kan worden afgevoerd. Aan de buitenkant van het lichaam is de vochtophoping zichtbaar als een zwelling waar je met je vinger een putje in kunt drukken.

Vochtophoping wordt vaak behandeld met plaspillen. Die bevorderen de aanmaak van urine waardoor het vocht op een natuurlijke manier wordt afgevoerd. Oedeem, de medische term voor vochtophoping, gaat terug op het Griekse woord voor zwelling.

Hoe ontstaat vochtophoping?

Vochtophoping kan onschuldig zijn, maar het kan ook wijzen op een hartziekte zoals hartfalen. De rechterhelft van het hart heeft niet voldoende pompkracht om het bloed naar de longen te pompen, waardoor ook het bloed in de aders die het zuurstofarme bloed naar de rechterhelft brengen minder krachtig stroomt. Dat heeft weer als gevolg dat het lichaamsvocht minder goed via het stelsel van aders kan worden afgevoerd.

Is de oorzaak een hartziekte, dan zakt het vocht door de zwaartekracht meestal in de enkels. Bij toenemende vochtophoping kunnen ook de benen opzwellen. Bij iemand die lang in bed moet liggen, kan het vocht zich ophopen onder aan de rug.

De oorzaak kan ook een verstopte ader zijn. De ader voert het vocht niet af omdat een bloedprop de bloedstroom afsluit, waarna het vocht zich in de ader ophoopt.

Er zijn ook oorzaken voor vochtophoping die niks met het hart te maken hebben, zoals een nieraandoening. De nieren regelen de vochthuishouding in het lichaam door urine aan te maken.

Een oudere vrouw in het vliegtuig

Oudere mensen en in het bijzonder oudere vrouwen hebben vaak last van opgezwollen enkels als ze lang hebben gestaan of gezeten – bijvoorbeeld in de bioscoop of in een vliegtuig.

Dit kan verschillende oorzaken hebben. Spataderen bijvoorbeeld, dat wil zeggen aderen die het bloed en daarmee het vocht niet goed kunnen afvoeren. Spataderen zijn vrij onschuldig, maar toch is het verstandig een dokter te raadplegen als je spataderen hebt en daarnaast ook vochtophoping in de benen.

Longoedeem

Vocht kan zich ook in de longen ophopen. Je spreekt dan van longoedeem. De oorzaak van longoedeem is vaak een verhoogde bloeddruk in de bloedvaten van de longen naar het hart, waardoor het vocht in de longen minder goed kan worden afgevoerd. Als het longweefsel tussen bloedvaten en longblaasjes zich met vocht vult, belemmert dat de uitwisseling van gassen. Het bloed kan minder zuurstof opnemen en minder koolzuurgas afstaan.

Vochtige spons in een zak

Het lichaam is een vochtige spons in een min of meer waterdichte zak. Ons vochtige binnenste biedt allerlei stoffen de mogelijkheid om zich door het lichaam te verplaatsen, vaak regelrecht door de poreuze wand van organen en cellen heen. Ook de vaatwand van kleine bloedvaten kan vocht doorlaten, zoals een koffiefilter wel waterige koffie maar geen koffiedik doorlaat. Toch stroomt het waterige deel van het bloed in de bloedsomloop niet zomaar weg. Hoe kan dat? Vocht in het omringende bindweefsel aan de andere kant van de vaatwand oefent tegendruk uit. Dat is een van de redenen dat het waterige deel van het bloed in de bloedsomloop blijft. Een andere reden is dat eiwitten in het bloed vocht aantrekken.

Maar het gaat niet altijd goed. Bij hoge bloeddruk is de druk in de slagaders groter dan in het weefsels buiten de slagaders, waardoor het vocht door de vaatwand naar het bindweefsel lekt en zich daar – als het niet weg kan – gaat ophopen. Dat blijft zo totdat de druk in de bloedvaten daalt en het vocht weer terug kan stromen naar de bloedsomloop om zo te worden afgevoerd.

De vergelijking van Starling laat het verband zien tussen verschillende drukken en tegendrukken en maakt duidelijk hoe complex het proces van vochtophoping is, maar in de dagelijkse praktijk zal een dokter de vergelijking niet vaak toepassen.

Vergelijking van Starling

De waterhuishouding in het lichaam vormt een delicaat evenwicht. Vochtophoping wordt vaak veroorzaakt door een te hoge druk in de kleine bloedvaten, die op zijn beurt weer kan worden veroorzaakt door een hartziekte. Maar vochtophoping kan ook andere oorzaken hebben: de waterdruk in het bindweefsel rond de bloedvaten kan te laag zijn of de vaatwand kan te makkelijk vocht doorlaten. De Engelse arts Ernest Starling bedacht reeds in de negentiende eeuw een vergelijking om alle factoren in het proces van vochtophoping met elkaar in verband te brengen.

Voor de liefhebber van formules: de vergelijking van Starling is: Jv = Kf([Pc – Pi] – s[pc – pi]). Van links naar rechts: Jv staat voor vochtophoping, Kf voor de doorlaatbaarheid van de vaatwand, Pc voor de druk in het bloedvat en Pi voor de druk in het bindweefsel. De rest van de vergelijking heeft betrekking op druk van andere dan waterige stoffen, de zogenoemde colloïdosmotische druk. Het gaat te ver om de formule van Starling hier in detail te bespreken, maar ook een oppervlakkige bespreking maakt wel duidelijk dat de oorzaak van vochtophoping meestal een complex van factoren is.